برآیند نقش ژئوپلیتیک جریانات فکری خاص خاورمیانه در امنیت منطقه ای

نوع مقاله : مقاله علمی -پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 استادیار جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

3 دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

سابقه‌ی گروهای سیاسی و احزاب سیاسی در جهان اسلام، به‌خصوص در منطقه‌ی خاورمیانه، ریشه در اندیشه‌های اسلامی و تعلقات این اندیشه‌ها در چند صدسال اخیر دارد به‌طوری‌که پس از دوره‌ی عثمانی شاهد تبدیل این اندیشه‌ها و دگرگونی‌شان در قالـب احـزاب و گروه‌هـای سیاسی هستیم. مهم‌ترین بخش تحولات خاورمیانه در جهان اسلام رخ می‌دهد، جهان اسلام در عمل مناطقی از شـمال افریقـا تـا خاورمیانـه و آسیای مرکزی را شامل می‌شود که کشورهای اسلامی هستند، کشورهای اسلامی موجود در منطقه در قبل از قرارداد سایکس-پیکو و پایان جنـگ جهـانی اول در 1918 تـا قرارداد لوزان در 1921، عملاً بخشی جدانایی‌پذیر از امپراتوری عثمانی بودند. ولیکن بـا ورود اندیشـه‌های ناسیونالیسـتی و مفـاهیم جدیـد ازجمله دولت-ملت، کشور، حزب و... به جهان اسلام روندی جدید در تکامل فکری مسلمانان شکل گرفت. روشنفکران اسلامی و گروه‌های فکری ناسیونالیستی موجود در خاورمیانه بااینکه شکل‌گیری‌شان از هـر دو نظـر عقیـدتی و سازمان‌دهی وابسته به غرب بود ولیکن باعث شد برای اولین بار جهان غرب متوجه شود که جهان اسلام چیزی فراتـر از امپراتوری عثمـانی است. در ادامه شکل‌گیری اخوان المسلمین در مصر و گروه‌های اسلامی در ترکیه، عربستان و ایران نشان داد که جهان اسلام در حال دگرگونی است. ازاین‌روی در این مقاله سعی شده با تبیین از تکامل ساختاری و کارکردی جریانات فکری و سیاسی آسیب‌شناسی در قالب یک مدل مفهومی صورت پذیرفته و در ادامه تصویری از عملکرد ژئوپلیتیک این احزاب و جریانات فکری در آینده امنیـت منطقـه‌ای ارائـه شود.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Geopolitical Role of Specific Intellectual Currents in the Middle East in Regional Security

نویسندگان [English]

  • Kiuomars Yazdanpanah Dero 1
  • Reza Dolati 2
  • saeid Barahoei 3
1 Assistant Professor of Political Geography, University of Tehran, Tehran, Iran
2 Master of Political Geography, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
3 Master of Political Geography Student, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

The history of political groups and political parties in the Islamic world, especially in the Middle East, is rooted in Islamic thought and its affiliations over the past few hundred years, so that after the Ottoman period we see these ideas and their transformation into political parties and groups. The most important part of the developments in the Middle East takes place in the Islamic world. From 1918 to the Treaty of Lausanne in 1921, they were practically an integral part of the Ottoman Empire. However, with the arrival of nationalist ideas and serious concepts, including the nation-state, the country, the party, etc., a new trend in the intellectual development of Muslims was formed. Islamic intellectuals and nationalism intellectuals and groups in the Middle East While the formation of both ideology and organization was affiliated to the West, However, these events for the first time made the Western world realize that the Islamic world is something beyond the Ottoman Empire. The formation of the Muslim Brotherhood in Egypt and Islamic groups in Turkey, Saudi Arabia and Iran showed that the Islamic world in the Middle East is changing. Therefore, in this article, with a descriptive-analytical and quasi-Delphi approach, it is explained the structural and functional evolution of the intellectual and political currents of the region and pathology in the form of a conceptual model.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Security
  • Political Parties
  • Middle East
  • Geopolitics
  • Islamic World
اسداللهی، مسعود. (۱۳۷۹). از مقاومت تا پیروزی تاریخچه حزب‌الله لبنان، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات اندیشه‌سازان نور.
امامی خویی، محمد تقی. (۱۳۹۶). تاریخ امپراتوری عثمانی. ناشر: سمت. چاپ سوم، صص ۲۶۳.
آشوری، داریوش. (۱۳۸۶). دانشنامه‌ی سیاسی، تهران،مروارید.
اطاعت، جواد. نصرتی، حمیدرضا. (۱۳۸۸). ایران و خطوط انتقال انرژی حوزه خزر،‌مطالعات اوراسیای مرکزی، مرکز مطالعات عالی بین‌المللی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال دوم، شماره 3، زمستان و بهار 88- 1387، صفحات 22-1.
آقایی، بهمن و خسرو صفوی (۱۳۹۰). اخوان المسلمین، تهران، انتشارات رسام.
امام خمینی، سید روح‌الله (۱۳۷۲). صحیفه نور، ج 5، تهران، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
بشلر، ژان (1370). ایدئولوژی چیست؟ ترجمه علی اسدی، تهران: شرکت سهامی انتشار.
بوزان، باری. (۱۳۷۸). مردم، دولت‌ها و هراس، تهران، پژوهشکده‌ی مطالعات راهبردی.
بی‌نا. (۱۳۷۹). دائرة‌المعارف‌های جهان، معاونت پژوهشی و آموزشی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تهران، انتشارات بین‌المللی الهدی.
ترنبری، پاتریک. (۱۳۷۹). حقوق بین‌الملل و حقوق اقلیت‌ها، مترجم: آزیتا شمشادی و علی‌اکبر آقایی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، ص ۱۱ و ۱۲؛ خوب‌روی پاک، محمدرضا (۱۳۸۰). اقلیت‌ها، تهران: شیرازه، ص ۱۰۱ و ۱۳۶.
پژوهش‌های انقلاب اسلامی: پاییز ۱۳۹۴, دوره ۴ شماره ۱۴; از صفحه ۲۰۷ تا صفحه ۲۲۹. عنوان مقاله: نظریه سازه‌انگاری و بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر جنبش انصار اله و انقلاب یمن
پیشگاهی فرد، زهرا. (۱۳۸۶)؛ فرهنگ جغرافیای سیاسی، تهران: انتشارات انتخاب
تبیین وضعیت سیاست خارجی ایران و نقش وزیران امور خارجه (۱۳۳۶- ۱۳۳۹ش./ ۱۳۵۷- ۱۹۶۰م). مرتضی دهقان نژاد؛ علی جعفری؛ مرضیه یحیی‌آبادی - تحقیقات تاریخ فصلنامه گنجینه اسناد: سال بیستم و یکم، دفتر چهارم، زمستان ۱۳۹۰(، ۵۹ -۲۶
تول، فرانسوا (۱۳۸۲). ژئوپلیتیک شیعه، ترجمه کتایون باصر، تهران، ویستار.
حسن شمسیتی غیاث وند، (۱۳۸۷). عنوان نشریه: مطالعات سیاسی، دوره ا، شماره از ۱۵۵ تا ۱۸۳. عنوان مقاله: درآمدی بر معنای سکولاریسم، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تاکستان.
حسن علی یاری (۱۳۹۴). نقش کشورهای غربی در چگونگی شکل‌گیری اندیشه سلفی. منبع: مطالعات بیداری اسلامی سال چهارم بهار و تابستان، شماره 7
دائرة‌المعارف‌های جهان (۱۳۷۹). نشر: بی‌نا، معاونت پژوهشی و آموزشی، سازمان فرهنگ و ارتباطات.
دوئرتی، جیمز و رابرت فالتزگراف(1383)، نظریههای متعارض در روابط بینالملل، وحید بزرگی و علیرضا طیب، تهران: نشر قومس.
سعیدی، ابراهیم. (۱۳۷۶). سوریه، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه.
دکمجیان، هرایر. (1390). جنبش‌های اسلامی معاصر؛ ترجمه حمید احمدی؛ تهران: کیهان.
سلطانی فرد، محمدحسین. (۱۳۸۶). ریشه‌ها و تاریخچه اصولگرایی در مصر، تهران: دفتـر مطالعـات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه.
فضل الله، سیدمحمدحسین. (۱۳۷۳). الخیار الاخر، ص35.
عبدالرضا علیزاده، محمدهادی کاویانی، (۱۳۹۱). حق امنیت فردی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، فصلنامه مطالعات حقوق خصوصی، ۴۱(۴)، ۲۵۷. magiran.com/p984553
علی الهی تبار و محسن الویری (۱۳۹۵). عنوان نشریه: مطالعات تاریخی جهان اسلام: پاییز و زمستان ۱۳۹۵, دوره ۴ از صفحه ۳۳ تا ۵۰. عنوان مقاله: تحلیل ناکامی و بحران ساری ملی‌گرایی عربی و بازت آب‌های کنونی آن در جهان اسلام.
علی ادمی و عبدالله مرادی (1394). «چیستی افراط‌گرایی در اسلام سیاسی: ریشه‌های هویتی و کنش هنجاری» فصلنامه پژوهش‌های سیاسی جهان اسلام، س 5، ش 3، پاییز 94، ص 29-59.
عمویی، حامد. حسین‌خانی، الهام. عنوان نشریه: اندیشه سیاسی در اسلام: زمستان ۱۳۹۵, دوره 3، شماره ۱۰ از صفحه ۷۵ تا صفحه ۱۰۷. عنوان مقاله: عوامل مؤثر بر شکل‌گیری افراط‌گرایی سلفی در جهان اسلام.
عنایت، حمید (۱۳۸۰). اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، تهران، انتشارات خوارزمی، 198.
ماتیل، الکساندر، دایره المعارف ناسیونالیسم، ترجمه کامران فانی، نورالله مرادی، تهران، کتابخانه تخصصی وزارت امور خارجه، زمستان 1383.
ماندل،‌رابرت. (۱۳۷۷). چهره متغیر امنیت ملی،‌ تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
محرابی، علیرضا؛ ژئوپلیتیک و تحول اندیشه حکومت ایران؛ تهران: نشر انتخاب، چاپ اول، ۱۳۸۶.
محمدی، حمیدرضا و خالدی، حسین. (۱۳۸۹). چالش‌ها و فرصت‌های مدل نیروی انتظامی از منظر جغرافیای سیاسی، کتاب همایش ملی دانش و امنیت، تهران، انتشارات دانشگاه علوم انتظامی.
دوئرتی، جیمز و رابرت فالتزگراف(1383)، نظریههای متعارض در روابط بینالملل، وحید بزرگی و علیرضا طیب، تهران: نشر قومس.
موثقی، سید احمد (۱۳۸۹). جنبش‌های اسلامی معاصر، چاپ یازدهم، تهران: انتشارات سمت.
موسوی، سید محمد. باقری فر، محسن. (1394). نظریه سازه‌انگاری و بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر جنبش انصارالله و انقلاب یمن. پژوهش های انقلاب اسلامی, 4(14), 207-229.
نقوی، علی‌محمد (۱۳۶۹). اسلام ملی‌گرایی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، قم.
هانتر، شیرین (1380). آینده اسلام و غرب، ترجمه: همایون مجد، تهران: مرکز گفت‌وگوی تمدن‌ها.
واعظی، سید محمود (۱۳۹۱). بحران‌های سیاسی و جنبش‌های اجتماعی در خاورمیانه؛ نظریه‌ها و روندها، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
یوسفی، على و اصغر پور ماسوله، احمدرضا (۱۳۸۸). قوم مداری و اثر آن بر روابط بین قومی در ایران، دانشنامه علوم اجتماعی، 4.
یدالله دهقان ، محمود کتابی، مسعود جعفری نژاد، (۱۳۹۶). بررسی نقش جنبش اخوان المسلمین در بحران سوریه، مجله جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام، ۵(۱۰)، ۱۲۷-۱۵۸. magiran.com/p1817875.
 
A Discourse on Domination in Mandate Palestine, Zeina B. Ghandour - 2009, p. 140.
Agnew, J. (2004). Geopolitics: Re-visioning world politics. Routledge.
Baron, Adam (30 October 2012). "Yemenis suspect Iran's hand in rise of Shiite rebels". Christian Science Monitor. Retrieved 20 June 2014.
Deaths in Yemeni mosque blast. Al الجزیره. May 2, 2008.
Laqueur, W. Z. (1958). Communism and nationalism in the Middle East. 181-190.
Mapping the Global Muslim Population: A Report on the Size and Distribution of the World's Muslim Population. Pew Research Center. October 7, 2009. Retrieved 2011-01-28.
Mc Donald، Neil (1963). The Study of Political Parties. New York.
merriam-webster
Mileski, Tony (2015) (in Macedonian). Political geography and geopolitics. Skopje: Faculty of Philosophy. p. 14–28.
Niva, S. (1999). Contested sovereignties and postcolonial insecurities in the Middle East. Cultures of Insecurity: States, Communities, and the Production of Danger, 14.
Shahin, “Salafīyah”, Oxford.
Zięba, R. (2008). Bezpieczeństwo miedzynarodowe po zimnej wojnie. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. P17