تحلیل نقش عوامل محیط طبیعی در نظام استقرار سکونتگاه‌های باستانی ( نمونه موردی: محوطه‌های عصر آهن 3 دشت مهاباد)

نوع مقاله : مقاله علمی -پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

2 دانشیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

3 استادیار گروه باستان شناسی دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران

چکیده

ارزیابی نقش عوامل طبیعی در مکان‌گزینی سکونت‌گاه‌های باستانی به شناخت و درک ما از نحوه‌ی شکل‌گیری و پراکنش این زیست‌گاه‌ها یاری می‌رساند. پژوهش حاضر باهدف شناخت، ارزیابی و درک تأثیر عوامل طبیعی در توزیع زیستگاه‌های باستانی و تعیین میزان ارتباط میان انسان و محیط او در محدوده‌ی بخش مرکزی این شهرستان انجام‌گرفته است. این تحقیق از نوع کاربردی و با روش بررسی توصیفی - تحلیلی می‌باشد. در این پژوهش جهت تحلیل‌های لازم از نرم‌افزارهای Arc GIS،SPSS وExpert Choice بهره‌گیری شده است و سکونت‌گاه‌های باستانی از دوران عصر آهن ۳ (800 – 550 پ.م ) منطقه نسبت به مهم‌ترین عوامل زیست‌ محیطی شامل دسترسی به منابع آب، ارتفاع از سطح دریا، شیب و جهت شیب زمین، پوشش گیاهی، خاک، کاربری زمین، لندفرم و آب‌وهوا که تأثیرگذار در شکل‌دهی و توزیع فضایی زیستگاه‌های انسانی هستند، موردبررسی قرار گرفت. نتایج به دست آمده در این پژوهش نشان داد که بین تمام عوامل مذکور با توزیع فضایی سکونتگاه‌های انسانی عصر آهن 3 همبستگی قوی وجود دارد؛ به گونه‌ای که شدت همبستگی برای تمامی عوامل عددی بین 50/0 تا 1 بوده است، که حاکی از همبستگی قوی بین عوامل محیطی با توزیع فضایی سکونتگاه‌ها است. همچنین طبق نظر متخصصین و کارشناسان به ترتیب دسترسی به منابع آب، پوشش گیاهی، لندفرم، آب و هوا، کاربری اراضی، خاک، ارتفاع، شیب زمین و جهت شیب زمین به ترتیب بیشترین تا کمترین تاثیر را در توزیع فضایی سکونتگاه‌های باستانی در دشت مهاباد داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of the role of natural environment factors in the establishment of ancient settlements (Case Study: Mahdasht Mahdasht Iron Ave)

نویسندگان [English]

  • Vahed Joolaee 1
  • reza rezaloo 2
  • Karim Hajizadeh 3
  • behrouz afkhami 3
1 PhD student Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran
2 Associate Professor, Department of Archeology, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran
3 Assistant Professor, Department of Archeology, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran
چکیده [English]

Assessing the role of natural factors in the location of ancient settlements helps us to understand and understand how the habitats are formed and distributed. The purpose of this study was to identify, evaluate and understand the effects of natural factors on the distribution of ancient habitats and determine the relationship between humans and their environment within the central district of this city. This research is applied in a descriptive-analytical way. In this research ArcGIS, SPSS and Expert Choice software were used for the analysis. The ancient settlements of Iron Age 3 (800-550 p.) Region were compared to the most important environmental factors including access to water resources, elevation level Sea, slope and direction of gradient of land, vegetation, soil, land use, land use and climate, which have an impact on the spatial shaping and distribution of human habitats. The results of this study showed that there is a strong correlation between all of the above mentioned factors with the spatial distribution of human settlements of Iron Age 3, so that the correlation intensity for all numerical factors was between 0.50 and 1, which Indicates a strong correlation between environmental factors and the spatial distribution of habitats. According to experts and experts, respectively, access to water resources, vegetation, land use, climate, land use, soil, altitude, gradient of land and direction of gradient of land, respectively, have the most to the least impact on the spatial distribution of ancient settlements in Mahabad Plain has had.

کلیدواژه‌ها [English]

  • spatial distribution
  • human settlements
  • Mahabad Plain
  • Iron Age 3
  • Analytical Hierarchy Process (AHP)
آفتاب، احمد؛ قربانی، اردوان، تقیلو، علی اکبر، سلطان زاده، واله، (1393). بررسی تأثیر عوامل طبیعی در توزیع فضایی مراکز باستانی آذربایجان غربی با استفاده ازGIS، مجله­ی علمی پژوهشی برنامه­ریزی فضایی(جغرافیا)، سال چهارم، شماره­ی سوم.
افراخته، حسن، (1393). جغرافیایی روستایی ایران، انتشارات سمت، تهران.
افشار سیستانی، ایرج، (1369). نگاهی به آذربایجان غربی، جلد اول، موسسه انتشاراتی و آموزشی نسل دانش.
استعالجی، علیرضا؛ قدیری معصوم، مجتبی، (1384). بررسی عوامل جغرافیایی در نظام استقرار سکونتگاه‌ها با تأکید بر تکنیکهای کمی و پژوهش (مطالعه موردی: ناحیه ویکلیج از توابع شهرستان نمین)، مجله پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 53، صص 121-136.
بل، سایون، (1394). منظر الگو، ادراک، فرایند، ترجمه­ی بهناز امین زاده، انتشارات موسسه انتشارات دانشگاه تهران چاپ چهارم، تهران.
بهجتی، هدایت، کردوانی، پرویز، مشیری، رحیم، (1379). بررسی منابع و مسائل آب و خاک منطقه مهاباد و استفاده بهینه از آن،پایاین نامه کارشناسی ارشد،دانشگاه تهران.
بهرامی، امیر، رضالو؛ رضا، آفتاب، احمد، (1393). نقش عوامل طبیعی در توزیع اکولوژیک زیستگاه های باستانی استان اردبیل، فصلنامه­ی علمی پژوهشی فضای جغرافیایی، سال هفتم، شماره­ی 57
بهرامی­نیا، محسن؛ خسروزاده، علیرضا؛ اسمعیلی جلودار، محمد اسماعیل، (1392). مجله­ی مطالعات باستان­شناسی، دوره5، شماره­ی2.
بیتس، دانیل؛ پلاگ، فرد، (1390). انسان­شناسی فرهنگی، ترجمه­ی محسن ثلاثی، انتشارات علمی، تهران.
بی‌نام،(1373)، گزارش شناسایی وضع موجود، مطالعات بازنگری آبیاری و زهکشی دشت مهاباد، شرکت مهندسان مشاور آب آرا سازه.
بی‌نام، (1377). طرح جامع شهر مهاباد، جلد دوم، سازمان مسکن و شهرسازی آذربایجان غربی، مدیریت شهرسازی و معماری.
ثروتی، محمدرضا، خضری، سعید، رحمانی، توفیق، (۱۳۸۹). بررسی تنگناهای طبیعی توسعه فیزیکی شهر سنندج، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، ۴۱(67)
جعفر بیگلو، منصور، قدیری معصوم مجتبی، موسوی روزان سید محمد، بخشی زهرا، (1392). نقش عوامل طبیعی در پراکنش فضایی سکونتگاه‌های روستایی شهرستان تربت‌جام. اقتصاد فضا و توسعه روستایی،;۲ (۴): ۳۳-۵۴.
حیدری، رضا، (1385). اطلاعات منتشر نشده در آرشیو اداره­کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان آذربایجان غربی.
خسرو زاده، علیرضا؛ حبیبی، حسین. (1394). مطالعه­ی الگوی استقراری دوره­ی ساسانی دشت میان کوهی فارسان در استان چهارمحال و بختیاری. پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران،5، 8 (118-99).
خلج، معصومه؛ ثقفیان، بهرام؛ خیاط خلقی، مجید ، (۱۳۹۵). بررسی عوامل مؤثر بر تغییرات تراز آب زیرزمینی در دشت مهاباد،چهارمین کنگره­ی بین‌المللی عمران، معماری و توسعه شهری، تهران،  دبیرخانه­ی دائمی کنفرانس، دانشگاه شهید بهشتی.
درویشی خاتونی، جواد؛ صالحی پور میلانی، علیرضا؛ محمدی، علی، (1393). گزارش لیمنولوژی و پالئولیمنولوژی دریاچه ارومیه ( اقلیم، زمین شناسی، هیدرولوژی و سنجش از راه دور)، سازمان زمین­شناسی و اکتشافات معدنی کشور.
رامشت، محمدحسین،(1380). دریاچه­های دوران چهارم بستر تبلور مدنیت در ایران، فصلنامه­ی تحقیقات جغرافیایی، شماره6.
رضایی، محمدحسین،(1395). نقش عوامل محیطی بر شکل گیری استقرارهای دوره­ی باکون در دشت کازرون، جنوب ایران، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، شماره14، دوره­ی هفتم.
رضایی، اکبر، (1389). تحلیل داده ­های علوم رفتاری با برنامه SPSS، انشارات فروزش، تهران.
زمردیان، محمدجعفر،(1386). کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه‌ریزی شهری و روستایی، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران.
صالحی میشانی، حیدر، (1391). تحلیل توزیع فضایی عناصر گردشگری در محیط شهری با استفاده از مدل ANP، دانشگاه زنجان، دانشکده علوم انسانی، شماره­ی اول، صص 105-94.
صدر موسوی، میرستار؛ طالبی­فرد، رضا؛ نیازی، چیا، (1396). بررسی نقش عوامل طبیعی در توزیع جغرافیایی سکونتگاه‌های روستایی (مطالعه موردی: شهرستان صحنه)، مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی، 12 (4)، 731 - 749.
صیدایی، سیداسکندر؛ نوروزی آورگانی، اصغر، (1389). تحلیلی بر الگوهای استقرار فضایی سکونتگاه­های روستایی در استان چهارمحال و بختیاری، فصلنامه­ی جغرافیا و توسعه، دوره 8، شماره 18، تابستان 1389، صفحه 68-53.
علیزاده، عباس، (1386). تئوری و عمل در باستان­شناسی (با فصل­هایی در زیست­شناسی تحولی و معرفت­شناسی)، انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه)، چاپ سوم، تهران.
فاگان، برایان، (1393). سرآغاز درآمدی بر باستان­شناسی (اصول، مبانی و روش­ها)، ترجمه­ی غلامعلی شاملو، انتشارات سمت، تهران.
فکوهی، ناصر، (1392). تاریخ اندیشه و نظریه­های انسان­شناسی، نشر نی، چاپ هشتم، تهران.
فیضی زاده، بختیار، دیده‌بان، خلیل، غلام نیا، خلیل. (1395). برآورد دمای سطح زمین با استفاده از تصاویر ماهواره لندست 8 و الگوریتم پنجره مجزا (مطالعه موردی: حوضه آبریز مهاباد(، فصلنامه علمی- پژوهشی اطلاعات جغرافیایی «سپهر».
کلانتری،خلیل،(1395)،پردازش و تحلیل داده ها در تحقیقات اجتماعی-اقتصادی،انتشارات مهندسین مشاور طرح و منظر،تهران .
مهندسین مشاور پویا نقش شهر و دیار، طرح جامع مهاباد،1388
مهدوی، مسعود؛ محی الدینی، محمدامین، (1389). بررسی توان‌های محیطی و نقش آن در توسعه روستایی مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان مهاباد، جغرافیایی سرزمین، ۷ (شماره 1 (پیاپی 25), 1-12.
موسوی‌کوهپر، سیدمهدی؛ حیدریان، محمود؛ آقایاری، محسن؛ خطیب شهیدی، حمید؛ وحدتی‌نسب، حامد؛ نیستانی، جواد، (1390). تحلیل نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی محوطه­های باستانی استان مازندران، مجله­ی پژوهش­های جغرافیایی طبیعی، شماره 57.
موسوی، میرنجف، نظم­فر حسین، آفتاب، احمد، (1392). بررسی نقش عوامل طبیعی در توزیع فضایی جمعیت و سکونتگاه­های شهری با استفاده از GIS و Geoda(مطالعه موردی: استان آذربایجان غربی)، فصلنامه­ی جغرافیا و مطالعات محیطی، سال دوم، شماره پنجم.
نظریان، اصغر(1393). پویایی نظام شهری ایران، انتشارات مبتکران، تهران.
نوجوان، محمدرضا، (1396). زاگرس و هویت مکانی، مجله­ی جغرافیا و برنامه­ریزی محیطی، سال28، شماره4.
وثوق­بابایی، الهام؛ مهرآفرین، رضا، (1396). تحلیل نقش مولفه­های زیست محیطی بر پراکندگی استقرارهای اشکانی، مطالعه موردی: حوزه­ی رودخانه­ی چهل­چای مینودشت گلستان، پژوهش­های باستان­شناسی ایران، شماره­ی 15، دوره­ی هفتم.
هویدا، رحیم، 1352، جغرافیای طبیعی آذربایجان، تبریز، انتشارات دانشگاه تبریز، چاپ اول.
Bloom, Arthur, 1991. Geomorphology: a systematic analysis of late Cenozoic. New Delhi: Prentice- Hall of India.P:3.
Hartemink, A.E. Mcbratney, A.B. 2009.Developements in soil science-Geomorphometry, concepts, Software, Application, Elsevier.
Jay3 J, (2000), Statistical Analysis with Arc/View GIS, New York.
Lee, Jay, Wong, David,w,s (2001), Statistical analysis with arc view GIS, John Wiley and sons,New York,135-137.
McCoy, M. D. & Ladefoged, T. N. (2009). New developments in the use of spatial technology in archaeology. Journal of Archaeological Research, 17(3), 263-295.
Mandal, R. B. (1989). Systems of rural settlements in developing countries. Concept Publishing Company.
Potosyan, A. H. (2017). Geographical features and development regularities of rural areas and settlements distribution in mountain countries. Annals of Agrarian Science.
Zhonghao Zhang 1, Rui Xiao 1, Ashton Shortridge 2 and Jiaping Wu (2014), Spatial Point Pattern Analysis of Human Settlements and Geographical Associations in Eastern Coastal China —A Case Study J. Environ. Res. Public Health 2014, 11, 2818-2833; doi:10.3390/ijerph110302818