واکاوی و آسیب‌شناسی مدیریت منابع آب در ایران (نمونه‌ی پژوهشی: استان زنجان)

نوع مقاله : مقاله علمی -پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 دانشیار جغرافیای سیاسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

2 استادیار جغرافیای سیاسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

3 دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

آب به‌عنوان یکی از مهمترین بنیادهای زیستی و منبع جغرافیایی استراتژیک، نقش مهمی در سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌های ایران داشته است. موقعیت جغرافیایی ایران و قرارگیری بخش‌های بزرگی از آن روی کمربند خشک جهانی، مسئله‌ی آب را به‌عنوان یکی از دغدغه‌های مهم تبدیل کرده است. در این میان، استان زنجان به‌عنوان یکی از واحدهای فضایی درون کشوری، در چند سال گذشته با مسائلی متعددی در زمینه‌ی منابع آب مواجه شده است. کاهش حجم آب، فرونشست دشت‌ها، کاهش آب‌های زیرزمینی و نیز تغییرات منفی در حوضه‌های آبریز خزر و مرکزی به عنوان دو آبریز مهم مرتبط با این استان، به مسئله‌ی آب و پیامدهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی در این استان اهمیت خاصی بخشیده است. در این راستا، تحقیق حاضر با روش توصیفی-تحلیلی به آسیب‌شناسی مدیریت منابع آب در استان زنجان در دو بُعد «برخورداری از نهادهای قدرت» و «جایگاه استان در سند بالادستی طرح آمایش کشور» پرداخته است. نتایج، نشان می‌دهد که در میان نهادهای مرتبط با حوزه‌ی آب، مانند وزارت نیرو، وزارت جهاد کشاورزی و وزارت کشور، هیچ کدام از وزیران در طول دوره‌های مختلف دولت‌ها در ایران از استان زنجان نبوده‌اند. همچنین، استان زنجان در سند بالادستی آمایش کشور، به عنوان یک منطقه‌ی حاشیه‌ای و تحت سیطره‌ی هسته‌ی مرکزی تهران قرار گرفته است. مجموعه‌ی این دو فرایند، سبب شده است تا سیاست‌گذاری‌های مرتبط با منابع آب از سوی مرکز به این استان تحمیل شود. این سیاست‌گذاری‌ها به دلیل مرکزیت‌گرایی و عدم توجه به محلی‌گرایی، نتوانسته است برنامه‌ریزی کارآمدی برای مدیریت منابع آب استان زنجان در پیش گیرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Pathology of Water Resource Management in Iran (Case Study: Zanjan Province)

نویسندگان [English]

  • Afshin Mottaghi 1
  • Hossein Rabiee 2
  • Faride Mohammad Alipour 2
  • Masoud Omidi 3
1 Associate Professor of Political Geography, Khwarazmi University, Tehran, Iran
2 Assistant Professor of Political Geography, Khwarazmi University, Tehran, Iran
3 Doctoral student of Political Geography, Kharazmi University, Tehran, Iran
چکیده [English]

As one of the most important biological foundations and a strategic geographical resource, water has played an important role in Iran's policies and plans. The geographic location of Iran and its large sections on the global dry belt have made water a major concern. Meanwhile, Zanjan province as one of the internal space units in the past few years has faced numerous problems in the field of water resources. Reduction of water volume, subsidence of plains, decrease of groundwater and also negative changes in Caspian basin and central basins as two important watersheds related to this province, to water issue and political, social, economic and biological consequences - The environment in this province has been very important. In this regard, the present study uses a descriptive-analytical methodology to assess the management of water resources in Zanjan province in two dimensions: "having power institutions" and "status of the province in the upstream document of the country's plan". The results indicate that among the institutions related to the water domain, such as the Ministry of Energy, the Ministry of Agriculture and the Ministry of Interior, none of the ministers during the various periods of government in Iran was from Zanjan province. In addition, Zanjan province is located in the upper reaches of the country, as a marginal area under the central core of Tehran. The collection of these two processes has led to the imposition of policies related to water resources from the center to the province. Due to centralization and lack of attention to localism, these policies have failed to make efficient planning for Zanjan province water resources management.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Water
  • Power Structures
  • Spatial Planning
  • Center-Periphery
  • Zanjan Province
بهفروز، فاطمه (1389)، زمینه­های غالب در جغرافیای انسانى، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
دولتیار، مصطفی و گری، تیم، اس (1389)، سیاست آب در خاورمیانه، ترجمۀ رسول افضلی و رضا التیامی­نیا، تهران: انتشارات شرکت چاپ و نشر بین الملل.
رحمانی، محمدرضا (1395)، آسیب­شناسی ژئوپلیتیکی مدیریت منابع آبی ایران، مطالعه موردی: حوضه­ی آبریز جنوب غربی کشور؛ رودخانه­های کارون بزرگ و کرخه، رساله ­ی دکتری رشته­ی جغرافیای سیاسی، دانشگاه تهران.
شکویی، حسین (1394)، اندیشه­های نو در فلسفه جغرافیا: جلد دوم فلسفه­های محیطی و مکتب­های جغرافیایی، تهران: انتشارات گیتاشناسی.
عبدی نژاد، پرویز (1396)، بررسی وضعیت سفره­های آب زیرزمینی دشت­های مهم استان زنجان (جهت مدیریت مناسب منابع آب زیرزمینی در آن­ها)، دومین کنفرانس ملی پژوهش­های کاربردی منابع آب ایران، زنجان: شرکت آب منطقه­ای زنجان.
عندلیب، علیرضا (1380)، نظریه­ی پایه و اصول آمایش مناطق مرزی جمهوری اسلامی ایران، تهران: انتشارات دوره عالی جنگ.
قره­بیگی، مصیب، متقی، افشین و ربیعی، حسین (1393)، کاربست آمایش سرزمین در مدیریت قلمروهای مرزی، نمونه­ی موردی: شهرستان­های مرزی خراسان جنوبی، فصلنامه­ی خراسان بزرگ، دوره­ی 5، شماره­ی 17، صص 81-69.
کرمی، صادق (1396)، تاثیر تغییر اقلیم بر امنیت ملی، مطالعه­ی موردی: حوضه­ی آبریز مرکزی ایران، رساله­ی دکتری جغرافیای سیاسی، دانشگاه خوارزمی.
متقی، افشین، ربیعی، حسین، قره­بیگی، مصیب (1394)، تحلیل فضایی توسعه نواحی مرزی شرق کشور مورد: دهستان­های مرزی استان خراسان جنوبی، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه­ی روستایی، شماره­ی 14، صص 167-147.
مجتهدزاده، پیروز (1391)، جغرافیای­ سیاسی و سیاست­جغرافیایی، اتهران: انتشارات سمت.
معاونت برنامه‌‌ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری (1393)، طرح آمایشی کشور، منتشر شده در مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی،  طرح­ها و چشم ­اندازهای مدیریت جامع آب در کشور، مطالعات زیربنایی، شماره مسلسل 25487، کد موضوعی 141، اسفند 1393.
مونتریشه، نیکول (1394)، درس­نامه­ی رشته­ی آمایش سرزمین، ترجمه کاظم جاجرمی، تهران: انتشارات طلیعه­ی سبز.
وزارت نیرو (1397)، تغییرات آب سطحی و زیر سطحی در کشور، تهران: انتشارات و مرکز پخش وزارت نیرو.
 Chen, X., Yang, S-H., Yang, L. and Chen, X. (2015). A Benchmarking Model for Household Water Consumption Based on Adaptive Logic Networks, Procedia Engineering. Computing and Control for the Water Industry (CCWI2015) Sharing the best practice in water management, 119(3): 131–148.
Cunningham, H. (2002). Transnational Social Movements and Sovereignties in Transition: Charting New Interfaces of Power at the US-Mexico Border, Anthropologica, XLIV, pp. 185-196.
Eggimann, S., Mutzner, L., Wani, O., Mariane, Y., Schneider, S., Dorothee, B. and Maurer, M. (2017). The potential of knowing more – a review of data-driven urban water management, Environmental Science & Technology, 51(5): 238–253.
 Grafton, Q.R. and Hussey, K. (2011). Water Resources, New York: Cambridge University Press.
Houtum, H. (2005). The Geopolitics of Borders and Boundaries, Geopolitics, No. 10, pp. 672-679.
Jones, P.N. and Wild, T. (1994). Opening the frontier: recent spatial impacts in the former inner-German border zone, Recent Spatial Impacts in the Former Inner German Border Zone, Regional Studies, Vol. 28, pp. 259–74.
Molden, D. (2007). Water for food, Water for life is A Comprehensive Assessment of Water Management in Agriculture, Earthscan Pub.